Wat is sciencefiction?

In de media worden termen als fantasy en sciencefiction tegenwoordig nogal makkelijk op één hoop gegooid. Alsof verhalen over vampieren en Hobbits per definitie gelijk zijn aan een verhaal over de verkenning van de ruimte.

SFseries.nl is het hier niet mee eens en neemt het op voor de sciencefiction. Waar komt het woord 'sciencefiction' eigenlijk vandaan en waar staat het genre voor? Maar ook: waar gaat sciencefiction juist niet over?

Let op! In het Nederlands wordt 'sciencefiction' officieel als één woord aan elkaar geschreven. Dit in tegenstelling tot het Engels, waarin men 'science fiction' los schrijft.

Een korte geschiedenis

Wat was het allereerste sciencefiction verhaal dat ooit werd geschreven? Daar bestaat veel onenigheid over. Misschien het Gilgamesj-epos uit 2100 v.Chr.? Of was het Frankenstein van Mary Shelley uit 1818? Grote geesten uit de SF wereld discussiëren er al decennia over. Een consensus zal wel nooit bereikt worden.

Hoe dan ook, het sciencefiction genre zoals wij dat nu kennen vond zijn oorsprong in 1926, met de oprichting van 's werelds eerste echte sciencefiction tijdschrift: Amazing Stories. Hoewel er, zoals gezegd, ver vóór die tijd ook al verhalen werden gepubliceerd die binnen dit genre passen.

Zo beschreef Jules Verne in 1865 hoe de eerste ruimtereis van de aarde naar de maan eruit zou kunnen zien in De la terre à la lune. Eén van de eerste werken over een buitenaardse invasie, The War of the Worlds van H.G. Wells, werd gepubliceerd in 1898. Verder werd al in 1902 de zwart-witfilm Le voyage dans la lune uitgebracht, door velen gezien als een vroege voorloper van de huidige SF films.

Hugo Gernsback, in 1926 de oprichter van Amazing Stories, noemde dit soort vertellingen destijds "scientifiction" (een samentrekking van "scientific fiction"). Een blik in de toekomst, met gefundeerde wetenschappelijke speculaties over wat nieuwe uitvindingen mogelijk kunnen maken.

Gernsback was namelijk van mening dat deze werken niet alleen de taak hadden om de lezer te vermaken, maar ook om de lezer te onderwijzen over wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen. Hij gaf met zijn tijdschrift niet alleen de aanzet tot een nieuw commercieel genre, ook bracht hij de fans voor het eerst met elkaar in contact door middel van het publiceren van ingezonden brieven. Dit gaf de lezers de gelegenheid om zich te organiseren in fanclubs.

De term "scientifiction" bleek ondertussen niet zo populair te zijn. In 1929 lanceerde Gernsback nog een tijdschrift: Wonder Stories. In dit blad ging hij voor het eerst de term "sciencefiction" gebruiken. Deze benaming sloeg vervolgens wél aan en wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt.

Al snel werd ook de interpretatie van het genre veel ruimer. Jammer voor Gernsback, maar het lezerspubliek bleek vooral interesse te hebben in avontuurlijke pulp verhalen over gevaarlijke aliens en stoere mannelijke helden. Op de omslag was vaak een sexy plaatje te vinden van een halfnaakte vrouw. De realistische sciencefiction, waarin de wetenschappelijke correctheid de boventoon voerde, bleek minder goed te verkopen.

Door de opkomst van moderne technologieën, de massamedia en natuurlijk de ruimtevaart werden de grenzen van het SF genre na verloop van tijd steeds verder verlegd. Nieuwe generaties schrijvers en fans brachten nieuwe ideeën met zich mee. Men ging zich bijvoorbeeld ook bezighouden met de vraag welke impact nieuwe ontwikkelingen op de mensheid en de samenleving zouden hebben.

Kortom, het sciencefiction genre heeft zich uiteindelijk veel verder ontwikkeld dan de 'wetenschapsfictie' die Gernsback oorspronkelijk voor ogen had.

Sciencefiction: een algemene duiding

Wat is sciencefiction? Iedere fan heeft een eigen definitie van het genre. Zo zal een sciencefiction-lezer er een heel andere mening op na houden dan een sciencefiction-kijker.

Over het algemeen spelen sciencefiction verhalen zich af tegen een futuristische achtergrond. Dit kan de verre toekomst of ergens diep in de ruimte zijn, maar ook gewoon op de aarde in het heden. Centraal staan ontwikkelingen die in onze echte wereld nog onmogelijk zijn, maar die door nieuwe (technologische of wetenschappelijke) ontdekkingen en uitvindingen wel ooit tot stand zouden kunnen komen. Daarnaast is er aandacht voor de gevolgen hiervan op de samenleving en menselijke psyche.

Er kan hierin onderscheid worden gemaakt tussen 'harde' SF en 'zachte' SF.

Bij harde sciencefiction staan vaak nieuwe technologische of natuurkundige ontwikkelingen centraal. Men gaat daarbij uit van wetenschappelijke correctheid tot in het detail.
Zachte sciencefiction gaat voornamelijk over maatschappelijke en sociale ontwikkelingen, bijvoorbeeld over politieke of psychologische conflicten. Technische details en wetenschappelijke correctheid zijn minder belangrijk. (Bijna alle films en tv-series vallen in deze tweede categorie.)

Waar gaat sciencefiction over?

Veel mensen denken dat SF alleen bestaat uit verhalen over aliens en coole ruimteschepen, maar dat is zeker niet waar. Sciencefiction is een zeer breed genre, met vele subcategorieën. Deze lopen uiteen van bekende thema’s zoals 'aliens' of 'tijdreizen', tot de minder bekende feministische sciencefiction of zelfs christelijke sciencefiction.

Veel voorkomende thema’s zijn:

Aliens. Het bestaan van (of eerste contact met) buitenaardse wezens. Deze aliens bezitten vaak geavanceerde technologieën of hebben kwade bedoelingen.
Kunstmatige intelligentie. Het bestaan van (of de creatie van) robots, androïden en cyborgs.
Bijzondere krachten. Mensen met bijzondere mentale of fysieke krachten, bijvoorbeeld ten gevolge van mutatie of genetische manipulatie.
De nieuwe mens. Het gebruik van technologieën om een nieuw soort mensen te creëren. Bijvoorbeeld door middel van nanotechnologie, klonen of cybernetische implantaten.
Apocalyptische sciencefiction. Verhalen over de ondergang of vernietiging van de wereld. Bijvoorbeeld door een nucleaire oorlog, ramp, pandemie of buitenaardse invasie.
Post-apocalyptische sciencefiction. Speelt zich af na het einde van de menselijke beschaving. De verhalen gaan over de gevolgen voor de overlevenden en/of pogingen tot wederopbouw.
De ruimte. Verhalen die zich afspelen buiten de aarde: op andere planeten, op ruimteschepen of ruimtestations. Bijvoorbeeld de verkenning of kolonisatie van de ruimte.
Nieuwe technologieën. Uitvindingen die het mogelijk maken om bijvoorbeeld mensen te teleporteren of ruimteschepen sneller dan het licht te laten reizen.
Tijdreizen. Verhalen over het veranderen van de geschiedenis of het voorkomen van een bepaalde gebeurtenis in de toekomst, waardoor er een nieuwe tijdlijn ontstaat.
Parallel universum. Verhalen die zich afspelen in een alternatieve werkelijkheid die lijkt op onze eigen realiteit, maar waar de geschiedenis een andere loop heeft genomen.
Toekomst. Bijvoorbeeld verhalen over een toekomst waarin nieuwe technologieën tot een totalitaire samenleving hebben geleid.

Dit is slechts een greep uit de vele mogelijkheden. Voor een uitgebreider overzicht: List of science fiction themes (Wikipedia).

Sciencefiction vs "scifi"

In de jaren 50 werd de term "scifi" geïntroduceerd. In eerste instantie werd deze benaming vooral door gerenommeerde auteurs en fans gebruikt. Dit om het verschil te benadrukken tussen enerzijds de serieuze sciencefiction en anderzijds de vele pulp verhalen en low-budget B-films die werden uitgebracht. De kwaliteit van dit soort bladen en films werd door de literaire fans als bedroevend ervaren.

Nadat het sciencefiction genre vervolgens door allerlei films en tv-series steeds populairder werd, gingen de media en anti-fans "scifi" later ook gebruiken als aanduiding voor het hele genre. (Uiteraard niet zelden met een flinke dosis minachting.)

Tegenwoordig heeft de term scifi zijn negatieve bijsmaak grotendeels verloren. Althans voor de jongere generaties fans, die in scifi gewoon een afkorting zien voor sciencefiction. Voor sommigen is "scifi" echter nog altijd synoniem met kwalitatief minderwaardige verhalen.

Op deze website gebruiken we scifi in ieder geval als een positieve term, omdat we van alle soorten sciencefiction houden! Bovendien zijn we van mening dat tv-sciencefiction gezien kan worden als een mooie aanvulling op het literaire genre. Het één sluit het ander zeker niet uit. Het tv-genre kan zelfs dienen als een soort introductie, een prettige manier om mensen kennis te laten maken met thema’s uit de sciencefiction. En misschien besluiten deze kijkers hierdoor om ook eens een SF boek te lezen.

Sciencefiction vs fantasy

Jammer genoeg worden termen als sciencefiction en fantasy in de media of op het internet vaak op één hoop gegooid of zelfs door elkaar gehaald. Hierdoor wordt onterecht de indruk gewekt dat deze twee uiteenlopende genres eigenlijk hetzelfde zijn. Maar wat is dan precies het grote verschil tussen fantasy en sciencefiction?

Kenmerkend voor fantasy zijn de verzonnen bovennatuurlijke elementen, die geen basis in de realiteit hebben. Zo komen er mythische wezens voor (zoals heksen, vampieren of elfen) of wordt er magie gebruikt. De verhalen spelen zich ook vaak af in magische werelden waar andere natuurwetten gelden, bijvoorbeeld Hogwarts of Middle-earth.

Het grote verschil met fantasy is dat SF voortborduurt op reeds bestaande (wetenschappelijke of technologische) mogelijkheden. Er wordt gespeculeerd over hoe bepaalde zaken zich verder kunnen ontwikkelen.

In die zin kent SF dus altijd een bepaalde vorm van realisme, hoe vergezocht het verhaal misschien ook mag zijn.